ماهیت حسابها در حسابداری [جدول شناسایی انواع ماهیت ها]

یکی از اصلی‌ترین مباحث برای یادگیری و آموزش حسابداری، آشنایی با ماهیت حسابها در حسابداری است. این موضوع، به نوعی یک ابزار بسیار کاربردی است و هرگاه بخواهید ثبتی را در دفاتر حسابداری بزنید، حتما باید ماهیت حسابهای مربوط به آن ثبت را بدانید.

شاید اگر بخواهیم دقیق‌تر این موضوع را بیان کنیم، باید بگوییم شما باید به قدری بر روی ماهیت حسابها در حسابداری مسلط شوید، که بدون صرف زمان برای یادآوری این موارد هر تغییر را در حساب مذکور ایجاد نمایید.

در این مقاله به معرفی و بررسی ماهیت حسابها در حسابداری، انواع ماهیت حسابها، جدول شناسایی ماهیت حسابها، خلاف ماهیت حسابداری و … می پردازیم.

ماهیت حسابها در حسابداری چیست

همه چیز در حسابداری از آنجایی شروع می‌شود که با رسم یک ترازنامه، بعضی از حسابها را در سمت راست و باقی حسابها را در سمت چپ جایگذاری می کنیم.

ماهیت هر حساب، مبنای تقسیم بندی آن‌ها می باشد.

اگر دانشجوی این رشته باشید یا اینکه در کلاس های آموزش حسابداری شرکت کرده باشید، به خوبی می‌دانید که اکثر اساتید آموزش این مهارت را با مطرح کردن همین مساله آغاز می کنند. ما نیز برای توضیح دادن ماهیت حسابها در حسابداری از همین ترازنامه شروع می‌کنیم.

ماهیت شناسی در حسابداری

در ترازنامه، دارایی‌ها سمت راست و بدهی‌ها و سرمایه در سمت چپ نوشته می‌شوند. ضمن اینکه به دلیل تعادل موجود بین دو طرف، این فرمول به دست می آید:

 بدهی + سرمایه = دارایی

جهت ماهیت شناسی در حسابداری، لازم است که به 9 حساب اصلی اشاره نماییم و ماهیت بدهکار یا بستانکار، خنثی یا دوگانه آن‌ها را مشخص کنیم.

حسابهای زیر مجموعه دارایی ها دارای ماهیت بدهکار و حسابهای زیر مجموعه بدهی ها یا سرمایه دارای ماهیت بستانکار هستند.

به صورت کلی، هر کدام از این 9 حساب اگر که در سمت راست ترازنامه و زیر مجموعه دارایی‌ها باشند، ماهیت بدهکار و آنهایی که در سمت چپ و زیرمجموعه بدهی ها یا سرمایه باشند، ماهیت بستانکار دارند.

حال که به صورت مختصر با نام هر یک از 9 حساب اصلی و ماهیت آن‌ها آشنا شدید، قصد داریم که شما را به صورت مفصل تر و کامل تر با این موارد آشنا کنیم. ادامه مقاله را از دست ندهید!

انواع ماهیت حساب ها

به صورت کلی، چهار نوع ماهیت در حسابداری وجود دارد:

1. ماهیت بدهکار حسابداری
2. ماهیت بستانکار حسابداری
3. ماهیت خنثی حسابداری
4. ماهیت دوگانه حسابداری

هر یک از این 4 مورد، ویژگی‌های خاص خود را دارند. برای تشخیص این‌که هر حساب دارای کدام یک از این 4 نوع ماهیت است، باید بر اساس نکاتی که عنوان خواهیم کرد آنها را بررسی نمایید.

به صورت کلی 4 نوع ماهیت حسابها وجود دارد.

ماهیت بدهکار در حسابداری

در سمت راست، عنوان دارایی‌ها ثبت می شود. به این معنا که هر چیزی که با عنوان دارایی یک موسسه یا شرکت شناخته می شود، را در زیر مجموعه دارایی‌ها قرار می دهیم.

از جمله آنها: موجودی نقد، بانک، حساب های دریافتنی، موجودی کالا، دارایی‌های ثابت، هزینه‌ها و بهای تمام شده و… می باشند.

بخش دارایی‌ها و هزینه‌ها و تمام حساب هایی که در زیرمجموعه آن‌ها قرار می گیرند، ماهیت بدهکار دارند. در اصل، می‌توان گفت حسابهای گیرنده ارزش ماهیت بدهکار دارند.

ماهیت بدهکار داشتن به این معناست که افزایش موجودی آن حساب را به بعنوان بدهکار ثبت می زنیم و اگر از موجودی آن کم شود، به عنوان بستانکار ثبت می زنیم. پس وقتی ماهیت حسابی بدهکار باشد، افزایش در آن موجب بدهکار شدن و کاهش در آن موجب بستانکار شدنش می گردد.

ماهیت بستانکار در حسابداری

برعکس حساب‌ هایی که ماهیت بدهکار داشتند، حسابهای بستانکار ارزش دهنده می‌ باشند و ماهیت متفاوتی دارند.

به صورت کلی، حسابهای: بدهی، سرمایه، پیش دریافت، حقوق صاحبان سهام و درآمد چنین ماهیتی دارند.

در این حساب ها، هرگاه افزایش موجودی داشته باشیم بستانکار می‌شوند و هر گاه از موجودی شان کاسته شود، بدهکار می گردند. همچنین، توجه داشته باشید که مانده این حسابها باید بستانکار باشد.

در حساب‌هایی که ماهیت بدهکار داشته باشند، باید مانده آن ها بدهکار باشد و در حساب هایی که ماهیت بستانکار دارند برعکس، باید مانده شان بستانکار باشد.

حسابدار در حال بررسی مانده حساب های بستانکار می باشد.

ماهیت دوگانه حسابداری

برخلاف حسابهای قبلی نام برده شده که می بایست حتما هرکدام در جای مشخص شده (در سمت چپ یا راست ترازنامه و سایر صورت های حسابداری) قرار داشته باشند، حساب هایی هم وجود دارند که ماهیت دوگانه حسابداری دارند.

این موارد، می توانند در سمت راست یا چپ معادلات حسابداری قرار بگیرند. همچنین، در پایان سال وقتی حسابداران می­‌خواهند برای حسابها مانده گیری کنند، مانده این ها هم می تواند بدهکار باشد و هم می تواند بستانکار باشد. برای مثال، ماهیت حساب جاری شرکا در حسابداری در همین دسته جای دارد و دوگانه است.

حساب هایی که افزایش یا کاهش را در هر دو سمت بدهکار و بستانکارشان ثبت می نمایند، حساب هایی با ماهیت دوگانه هستند.

ماهیت خنثی حسابداری

حساب های فاقد ماهیت که در واقع دارای ماهیت خنثی در حسابداری می باشند، صرفا جنبه تعهدی دارند.

تا اینجا به صورت کلی به ماهیت همه حسابها در حسابداری اشاره کردیم اما مورد آخر شرایط متفاوتی با قبلی ها دارد. تغییراتی که در حساب های فاقد ماهیت رخ می دهد، رویداد مالی به شمار نمی‌آیند.

برای مثال، ماهیت حساب های انتظامی در همین دسته قرار دارد و خنثی می باشد.

برای چگونگی تشخیص ماهیت حسابهای خنثی باید به داشتن این 3 ویژگی در آنها توجه داشت:

1. طرف هیچ حساب مالی قرار نمی گیرند.
2. در گزارش های مالی ارائه نمی‌شوند. البته ممکن است گاهی صرفا برای ارائه آمار از آنها استفاده شود.
3. در حساب های پرداختی یا دریافتی ثبت مشابهی دارند.

جدول شناسایی ماهیت حسابها

با توجه به تنوع و گستردگی حسابهای حسابداری، شناخت ماهیت حسابها در حسابداری خیلی کار راحتی نیست.

هنگام کار در فرایند حسابداری، سوالات مختلفی در ذهن برخی از افرادایجاد می‌شود، مثل: ماهیت حساب برداشت چیست؟ ماهیت حساب تنخواه گردان چیست؟ ماهیت حساب درآمد یا ماهیت حساب دریافتنی چیست؟ و سوالاتی از این قبیل.

بررسی جداول جهت شناخت ماهیت حسابها در حسابداری

برای یافتن پاسخ چنین سوالاتی، جداولی طراحی شده که کار شناخت ماهیت حسابها در حسابداری را آسان می‌سازند. در ادامه، جدول ماهیت حسابها در حسابداری را بررسی خواهیم کرد و ماهیت انواع سرفصل حسابها را معرفی می‌­نماییم.

ماهیت درآمد در حسابداری

آیا می دانید ماهیت حساب درآمد چیست؟ در یک کلام می توان جواب داد که حساب درآمد ماهیت بستانکار دارد.

اما نکته مهم تر این است که ماهیت درآمد در حسابداری چگونه مشخص می‌گردد؟ توجه داشته باشید که درآمد حاصل از فروش کالا یا ارائه خدمات به مشتریان، موجب افزایش در سرمایه می شود. همانطور که اشاره شد حساب سرمایه دارای ماهیت بستانکار می باشد، چرا که در سمت چپ ترازنامه قرار می‌گیرد.

در نتیجه، درآمد هم ماهیت بستانکار دارد و با هر افزایشی بستانکار و با هر کاهش در موجودی آن بدهکار می‌گردد. باقی مانده حساب درآمد نیز باید بستانکار شود.

ماهیت خرید در حسابداری

حساب خرید به حسابی گفته می‌شود که بهای کالاهای خریداری شده در یک دوره مالی در آن ثبت می‌گردد. ماهیت خرید در حسابداری بدهکار است.

خریدها می توانند نقدی یا نسیه باشند ولی در هر حالتی، با خرید کالا یا خدمات این حساب افزایش می‌یابد و در نتیجه بدهکار می‌شود. اما اگر حساب خرید کاهش یابد بستانکار خواهد شد. از جمله مواردی که موجب کاهش در آن و بستانکار شدنش می‌گردند، افزایش حساب هایی مثل: برگشت از خرید، تخفیفات یا تخفیفات نقدی خرید و … است.

ماهیت فروش در حسابداری

ماهیت فروش در حسابداری بستانکار است. هرگاه یک موسسه بازرگانی کالا یا خدمات خود را به مشتریانش بفروشد، این حساب ثبت بستانکار خورده و افزایش می­‌یابد. اما اگر کاهش پیدا کند، بدهکار می‌شود.

اگر حساب­های کاهنده درآمد کم شوند، در اصل از حساب فروش نیز کم خواهند کرد. برای توضیح بیشتر، وقتی حساب های تخفیفات نقدی فروش و برگشت از فروش و تخفیفات افزایش یابد، ثبت بدهکار می­‌خورند و چون حساب فروش را نیز کم کرده‌­اند، این حساب هم بدهکار خواهد­شد.

ماهیت فروش در حسابداری بستانکار می باشد.

ماهیت حساب جاری شرکا در حسابداری

حساب جاری شرکا برای دریافت­‌ها و پرداخت‌­های نقدی شرکا و سهام داران مورد استفاده قرار می­‌گیرد.

ماهیت حساب جاری شرکا در حسابداری دوگانه است. در­واقع این حساب یک بار زیرمجموعه حساب کل سایر حساب های دریافتنی و یک بار نیز زیرمجموعه حساب کل سایر حساب های پرداختنی قرار می‌­گیرد. در هر حالت هم ماهیت آن بستگی به ماهیت حساب سایر حساب­های دریافتنی و ماهیت حساب سایر حساب های پرداختنی دارد.

حساب جاری شرکا به نوعی یک حساب کمکی برای حسابداران شرکت به‌­شمار می­‌آید و نشان­ دهنده تبادلات مالی میان شرکت و شرکای آن می­‌باشد.

اگر حساب جاری شرکا بستانکار باشد، به این معناست که شرکت به سهام­داران خود بدهکار است. اما اگر بدهکار باشد نشان می­دهد که سهام­داران به شرکت بدهکار هستند.

ماهیت حساب جاری کارکنان در حسابداری

برای شناسایی ماهیت حساب جاری کارکنان در حسابداری بهتر است بدانیم ماهیت حساب حسابهای دریافتنی چیست، چرا که جاری کارکنان در زیرمجموعه آن قرار دارد.

حساب های دریافتنی نشان دهنده مطالبات شرکت از افراد و دیگر شرکت هاست. حساب جاری کارکنان نیز به همین صورت، نشان می‌دهد که شرکت از کارکنان و پرسنل خودش چه میزان مطالبات دارد. برای مثال مساعده‌­هایی که به پرسنل پرداخته‌­شده در این حساب ثبت می­‌شود.

با توجه به این که حساب جاری کارکنان زیرمجموعه حساب های دریافتنی قرار دارد و حسابهای دریافتنی هم جزو دارایی‌های شرکت محسوب می­‌شوند، جاری کارکنان ماهیت بدهکار دارد.

ماهیت حساب ذخیره استهلاک

حساب ذخیره استهلاک جزو حساب‌هایی است که به منظور درست نشان دادن مبلغ دارایی به صورت کاهنده از آن استفاده می­‌شود. یعنی هر قدر از مانده این حساب کم نماییم، میزان واقعی دارایی ما به دست می­ آید.

به همین خاطر نیز تشخیص ماهیت حساب ذخیره استهلاک اهمیت دارد. ذخیره استهلاک همانند سایر حسابهای ذخیره جزو بدهی‌­ها به شمار می آید و ماهیت بستانکار دارد. یعنی، هر­وقت که حساب ذخیره استهلاک افزایش یابد بستانکار و هر زمانی که کاهش پیدا کند، بدهکار می­‌گردد.

حساب­های مربوط به ذخائر  جزو حساب­‌های کاهنده دارایی هستند. برخی از آنها در ترازنامه مستقیما از دارایی‌ها کسر می­‌شوند، بعضی دیگر اما در گروه بدهی­‌ها جای می­‌گیرند و پرداخت آنها باعث کاهش دارایی­‌ها می­‌گردد. ذخیره استهلاک جزو دسته دوم قرار می‌­گیرد.

ماهیت حساب هزینه

تشخیص ماهیت حساب هزینه را نیز شبیه به چگونگی تشخیص ماهیت حساب ذخیره استهلاک انجام می‌دهیم.

در ذخیره استهلاک با توجه به اینکه این حساب چه تاثیری بر دارایی‌های شرکت می گذارد، ماهیتش را تشخیص دادیم. برای ماهیت حساب هزینه، باید به تاثیر آن بر روی حساب سرمایه توجه داشته باشیم. هرقدر که هزینه‌های شرکت بیشتر باشند، از سرمایه آن می‌کاهند.

به همین خاطر نیز، اگر کسی بداند که ماهیت حساب سرمایه چیست ماهیت هزینه را نیز به راحتی تشخیص خواهد داد. سرمایه ماهیت بستانکار دارد و افزایش در آن باعث بستانکار شدنش و کاهش در آن موجب بدهکار شدنش می‌گردد. حال، چون هزینه موجب کاستن از موجودی سرمایه می‌شود و آن را بدهکار می‌کند، پس ماهیت حساب هزینه هم بدهکار است.

هرقدر که حساب های هزینه بیشتر شوند، به همان مقدار این حسابها را بدهکار می‌کنند و برعکس؛ هر مبلغی که از حساب های هزینه کاسته شود به همان میزان بستانکار می‌شوند.

ضمن اینکه حتما به خوبی می‌دانید که هر شرکتی برای اینکه کنترل کاملی بر روی هزینه‌هایش داشته باشد، تعداد مختلفی حساب های هزینه تشکیل می‌دهد، که ماهیت تمام شان بدهکار می‌باشد.

حسابداران درحال بررسی حساب های هزینه شرکت می باشند.

ماهیت حسابها در حسابداری پیمانکاری

حسابداری پیمانکاری همانطور که از نامش پیداست، مربوط به پروژه های پیمانکاری می‌شود. در معاملات این چنینی، یک طرف به عنوان کارفرما وجود دارد که سفارش انجام یک پروژه را می‌دهد و طرف دیگرش، پیمانکار است که این سفارش را تحویل می‌گیرد و به انجام می‌رساند.

حسابداری پیمانکاری هم به موارد مربوط به حسابداری این پروژه ها برای طرف پیمانکار رسیدگی می کند. در فرایند حسابداری پیمانکاری حساب های مختلفی وجود دارد که بعضی از آن‌ها فقط در این نوع حسابداری باز می‌شوند. درقسمت پایین، ماهیت حسابها در حسابداری پیمانکاری را مورد بررسی قرار می دهیم:

• حساب بانک و صندوق

جزو دارایی‌های جاری است و ماهیت بدهکاری دارد. افزایش موجودی آن موجب بدهکار شدن و کاهش موجودی اش باعث بستانکار شدنش می‌گردد.

• حساب تنخواه گردان

برای توضیح اینکه ماهیت حساب تنخواه گردان چیست لازم است اشاره کنیم، که این حساب جزو دارایی‌های جاری بوده و از حساب بانک یا صندوق شارژ می شود. به همین خاطر، ماهیت بدهکار دارد.

• حساب های دریافتنی

ماهیت حساب حساب های دریافتنی هم به خاطر قرار داشتنش در دسته دارایی‌های جاری، بدهکار است.

• حساب ذخیره مطالبات مشکوک الوصول

در پروژه های پیمانکاری بسیاری از کارها به صورت نسیه انجام می‌شوند و به همین خاطر هم در مقابل پولی که قرار است از مشتریان گرفته شود، حساب های دریافتنی را بدهکار می کنند. اما در این بین، مساله وصول شدن مطالبات هم محل بحث است و اگر به دلایل مختلف احتمال دهیم که مطالبات تسویه نخواهند شد، در این حساب قرار می‌گیرند.
با رفتن مبلغ مورد انتظار از حساب های دریافتنی به حساب ذخیره مطالبات مشکوک الوصول، در طرف دیگر هم حسابی با نام هزینه مطالبات مشکوک الوصول ایجاد می نماییم. همانطور که اطلاع دارید ماهیت حساب هزینه بدهکار است. بنابراین در مقابل بدهکار بودن هزینه مطالبات مشکوک الوصول؛ ماهیت حساب ذخیره مطالبات مشکوک الوصل بستانکار می باشد.

• اسناد دریافتنی

ماهیت حسابها و اسناد دریافتنی هر دو بدهکار است. پس اگر به جای مطالباتی که قرار است در آینده تسویه شوند چک، برات یا … را به عنوان سند دریافت نماییم، به میزان مبلغ آن سند حساب اسناد دریافتنی بدهکار خواهد شد.

حسابدار در حال بررسی اسناد دریافتنی حسابداری می باشد.

• حساب پیش پرداخت

پیش پرداخت زمانی اتفاق می افتد که ما قبل از اینکه کالا یا خدمتی را بخریم، پول آن را پرداخت کرده ایم اما هنوز هزینه ای اتفاق نیفتاده است. پس این حساب نیز جزو دارایی‌های ماست و ماهیت حساب پیش پرداخت نیز بدهکار می باشد.

• سپرده حسن انجام کار

هنگام عقد قرار داد بین کارفرما و پیمانکار، کارفرما مبلغی را به عنوان حسن انجام کار از پیمانکار دریافت می نماید. به دلیل اینکه حساب مذکور دریافتنی است و پس از پایان کار از کارفرما دریافت خواهد شد، جزو دارایی‌ها به شمار می آید و ماهیت بدهکار دارد.

• دارایی‌های ثابت مشهود و نامشهود

همانطور که از نام این حسابها مشخص است جزو دارایی‌ها می باشند و ماهیت بدهکار دارند.

• بدهی ها

وقتی که اشخاص یا شرکت های دیگری نسبت به دارایی‌های پیمانکار حق مالی داشته باشند، به این حقوق مالی بدهی گفته می شود. از آنجایی که ماهیت حساب های بدهی بستانکار است، بنابراین ماهیت حساب حساب های پرداختنی، ماهیت اسناد پرداختنی و ماهیت حساب پیش دریافت ها نیز بستانکار است؛ چرا که در دسته بدهی ها قرار می گیرند.

بدهی ها دارای ماهیت بستانکار در حسابداری می باشند.

• سرمایه

ماهیت حساب سرمایه بستانکار است.

• درآمد

ماهیت حساب درآمد بستانکار است.

• هزینه

ماهیت حساب حسابهای هزینه بدهکار می باشد.

• حساب پیمان ها

از جمله حسابهایی که در حسابداری پیمانکاری کاربرد دارند، همین مورد است. حساب پیمان ها به عنوان یک حساب هزینه تلقی می شود. ماهیت حساب پیمان ها بدهکار می باشد.
هر گاه در یک پروژه هزینه ای تسویه می شود، حساب مربوط به هزینه‌های آن مورد بستانکار شده (مثلا حساب هزینه‌های حقوق دستمزد پرداخت شده و این حساب بستانکار می شود) و حساب پیمان ها بدهکار می گردد.

• حساب کار گواهی شده

در موسسات پیمانکاری حساب دیگری نیز کاربردی می باشد و آن حساب کار گواهی شده است. این حساب، جزو درآمدها لحاظ می گردد و به همین خاطر هم ماهیت حساب کار گواهی شده بستانکار است.

این 14 حسابی که معرفی کردیم جزو حساب های متداول در پروژه های کارفرمایی هستند. با توجه به اینکه ما تعریف ماهیت بدهکار و بستانکار در حسابداری را ارائه کرده ایم، می توانید بر اساس مفروضات ماهیت حسابها در حسابداری ماهیت سایر حسابها را نیز تشخیص دهید.

ماهیت حسابها در حسابداری تعهدی

در حسابداری تعهدی، معاملات و هر رویداد دیگری در زمان وقوع صرف نظر از زمان دریافت و پرداخت وجه نقد شناسایی و در سندهای حسابداری ثبت می‌شوند.

در این نوع حسابداری حساب های زیادی وجود دارند، که بعضی از آن ها مشابه باقی انواع حسابداری است و برخی دیگر متفاوت هستند. برای معرفی ماهیت حسابها در حسابداری تعهدی به حساب هایی که در این نوع حسابداری کاربردی هستند می‌پردازیم.

1. حسابها و اسناد دریافتنی حاصل از عملیات مبادله ای: ماهیت بدهکار دارد.
2. حسابها و اسناد دریافتنی حاصل از عملیات غیرمبادله ای: ماهیت بدهکار دارد.
3. حسابها و اسناد پرداختنی حاصل از عملیات مبادله ای: ماهیت بستانکار دارد.
4. حسابها و اسناد پرداختنی حاصل از عملیات غیرمبادله ای: ماهیت بستانکار دارد.

تصویر بالا ماهیت حسابها در حسابداری تعهدی را نمایش می دهد.

خلاف ماهیت در حسابداری چیست؟

خلاف ماهیت در حسابداری به معنای نامعتبر بودن اطلاعاتی است که ثبت شده است.

در قسمت انواع ماهیت حسابها گفتیم که بیشتر حسابها در حسابداری دارای دو نوع ماهیت هستند: بدهکار و بستانکار.

در واقع وقتی مشخص کردیم که کدام حساب ماهیت دارایی دارد (مثل بانک یا حساب های دریافتنی)، گفتیم که تمام این حسابها باقی مانده بدهکار خواهند داشت. یعنی حساب بانک یک شرکت یا موسسه حتما در پایان سال و حتی در طول سال باید مانده بدهکار داشته باشد، یا حداقل اینکه می تواند صفر شود.

اما اگر همین حساب به دلیل اضافه برداشت از صفر هم عبور کند و مانده اش بستانکار شود (در واقع منفی شود) در این حالت گفته می‌شود، که خلاف ماهیت رخ داده است. برای رفع چنین مشکلاتی سیستم کنترل خلاف ماهیت طراحی شده است، تا مانع بروز چنین مواردی شود.

نتیجه گیری

در حسابداری چهار نوع ماهیت بدهکار، ماهیت بستانکار، ماهیت خنثی و ماهیت دوگانه وجود دارد. ما در این مقاله سعی کردیم تا مفهوم ماهیت حسابها در حسابداری را بررسی کنیم. ماهیت همه حسابها در حسابداری را تحلیل نمودیم، چگونگی تشخیص ماهیت حسابها در حسابداری را آموزش دادیم، درنهایت با ارائه جدول ماهیت حسابها در حسابداری کمک کردیم تا به خوبی این مسائل را یاد بگیرید.

امیدواریم که با مطالعه این مقاله به درک درستی نسبت به مسائل مطرح شده رسیده باشید. لطفا با درج نظرات خود ما را برای عملکرد بهتر راهنمایی کنید و اگر این مطلب برای شما مفید و کاربردی بوده است، دعوت می کنیم تا آن را برای دوستان و همکاران خود ارسال نمایید.